Ż – literatura narodu żydowskiego

Ku zaskoczeniu, nie będziemy dziś pisać o literaturze Zimbabwe czy Zanzibaru. ? Epilogiem przygody z cyklem „Z książką dookoła świata” będzie twórczość pisarzy pochodzenia żydowskiego. Żydzi od wieków żyli w diasporze. Rozproszeni po całym świecie, mniej lub bardziej asymilowali się z miejscową ludnością, zwykle zachowując jednak swą unikatową pamięć historyczną, religię, kulturę i tradycję. W Polsce od średniowiecza Żydzi stanowili około 10% całej populacji. Był to najwyższy odsetek w Europie. Rozwój osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich brutalnie zahamowała polityka nazistowskiego okupanta w pierwszej połowie XX wieku. Dlaczego warto osobno przyjrzeć się żydowskiej twórczości literackiej? Ponieważ jest to naród, który odegrał znaczącą rolę w dziejach świata. Jakkolwiek jesteśmy do niego ustosunkowani, obiektywnie musimy przyznać, iż niemal wszędzie gdzie osiedlali się Żydzi, pozostawiali trwały ślad swej myśli i kultury, nie wspominając już o wkładzie w rozwój gospodarki finansowej i przemysłu. Wśród narodu żydowskiego nie brakuje wybitnych osobowości, które znacząco wpłynęły na bieg historii, jak Albert Einstein, Karol Marx, Sigmund Freud, Marc Chagall i wielu innych. Sprawdźmy teraz, co swoim czytelnikom mają do zaoferowania literaci pochodzenia żydowskiego.
Jednym z najwybitniejszych pisarzy żydowskich, który większość swych utworów napisał w języku jidysz był Issac Bashevis Singer (1902-1991). Urodził się na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Pochodził z ortodoksyjnej żydowskiej rodziny. Ojciec był chasydzkim rabinem, zaś matka córką rabina z Biłgoraja. W 1908 r. rodzina zamieszkała w Warszawie przy ulicy Krochmalnej, która stała się źródłem jego późniejszej literackiej weny. W latach 20. XX w. debiutował jako dziennikarz na łamach czasopisma „Literarisze Bleter”. Pierwszą jego powieścią był „Szatan z Goraju”, w której nakreślił pogrom ludności żydowskiej we wsi Goraj w czasie powstania Chmielnickiego. Problemy materialne i narastające nastroje antysemickie w Europie w 1935 r. przyczyniły się do emigracji Singera do Nowego Jorku, gdzie powstały jego najsłynniejsze utwory, jak: „Spuścizna” , „Sztukmistrz z Lublina”, „Niewolnik” , „Szosza” czy „Dwór”. Kanwą jego twórczości literackiej w dużej mierze były wspomnienia z Polski. Pisząc w Ameryce, często zresztą używał pseudonimu Icchok Warszawski czy Varshavsky. W jego utworach tętnią życiem obyczaje, kultura i tradycje środowisk żydowskich. Singer ukazuje nie tylko tragizm narodu, ale również barwną stronę jego egzystencji. Z liryzmem i nutą dowcipu przedstawia świat, który przeminął. Jego powieści były tłumaczone na całym świecie, wielokrotnie adaptowane były do sztuk teatralnych i filmów. W 1978 r. Isaac Bashevis Singer został uhonorowany Literacką Nagrodą Nobla. Nigdy nie zdecydował się na powrót do Polski, która była dla niego „cmentarzem żydowskiego narodu”. Pisarstwem trudniło się również starsze rodzeństwo noblisty: siostra Ester Kreitman (1891–1954) oraz brat Israel Joszua Singer (1893–1944).
Dużą dawkę wiedzy o egzystencji polskich środowisk żydowskich, poza utworami Singera, przekazują „Opowieści chasydów” Martina Bubera (1878-1965) czy „Aszkenazyjczyk” Mordechaja Arieli (ur. 1937).
Singer był jednym z wielu żydowskich emigrantów, którzy opuścili Europę w pierwszej połowie XX wieku i udali się do „Nowego Świata”. W gronie wybitnych pisarzy pochodzenia żydowskiego są też urodzone na terenie Stanów Zjednoczonych, dzieci żydowskich imigrantów, którzy mimo asymilacji z miejscową ludnościa, nie utracili świadomości swego pochodzenia. Są wśród nich m. in. Bernard Malamud, Saul Bellow i Philip Roth.
Bernard Malamud (1914-1986), autor sztuk teatralnych i utworów prozatorskich, spośród których warto wymienić takie jak: „Pomocnik” „Nowe życie”, „Idioci mają pierwszeństwo”, „Żydoptak” (zbiór opowiadań), czy „Fachman” , za który Malamud otrzymał Nagrodę Pulitzera. Pisarz często czyni bohaterami przedstawicieli nowojorskiej społeczności żydowskiej. Piętnuje indywidualne cechy jednostki, która natrafia na opór ze strony otoczenia. Chętnie sięga też do mało znanych faktów z historii narodu żydowskiego, umiejętnie okraszając je elementami fikcji literackiej.
Saul Bellow (1905-2005), choć urodzony w Kanadzie, za swe miasto rodzinne uważał Chicago. Mimo to, warsztat literacki w dużej mierze podporządkował wyobcowanym, zagubionym emocjonalnie jednostkom, zwykle amerykańskim Żydom, zmagającym się z presją otoczenia i uprzedzeniami rasowymi. Podczas służby w piechocie morskiej napisał pierwszą powieść psychologiczną pt. „Stan zawieszenia” , w której scharakteryzował emocje, towarzyszące mężczyźnie w oczekiwaniu na służbę wojskową. Popularność przyniosły mu, napisane lekką narracją, na wzór powieści łotrzykowskiej „Przypadki Augie Marcha”, w których przedstawił historię chicagowskiego Żyda, walczącego o suwerenność swoich poglądów, stylu życia i niezależności w obliczu braku powszechnej tolerancji ze strony społeczeństwa. Bellow trzykrotnie został nagrodzony National Book Award, zaś w 1975 r. otrzymał Nagrodę Pulitzera za „Dar Humboldta” , którą utorował sobie drogę do najwyższego wyróżnienia w postaci Literackiej Nagrody Nobla, (1976 r.).
Philip Roth (1933-2018) jest uważany za jednego z najwybitniejszych współczesnych pisarzy amerykańskich. Wielokrotnie na kartach swych powieści powracał do żydowskich korzeni. Roth jest autorem wielu kontrowersyjnych i znanych na całym świecie powieści jak: „Kompleks Portnoya” , „Amerykańska sielanka” , „Lekcja anatomii” oraz „Operacja Shylock” . Jego utwory prowokują i skłaniają do refleksji nad ludzką naturą. Bohaterem licznych powieści Rotha jest Natan Zuckerman, uważany za literackie alter ego pisarza. Wspomniany „Kompleks Portnoya” – monolog Żyda, który bezlitośnie rozlicza się z historią, własną rodziną i fantazjami erotycznymi podczas seansu u psychoanalityka, znalazł się na liście stu najlepszych anglojęzycznych powieści XX wieku sporządzonej przez Modern Library i na liście stu najlepszych anglojęzycznych powieści lat 1923–2005 magazynu „Time”.
Wielu z Was z pewnością miało przyjemność czytać „Atlas Zbuntowany” Ayn Rand, znanej również jako Alissa Rosenbaum (1905-1982). Pisarka i filozof, urodzona w rodzinie żydowskiej za ideę swej twórczości powzięła ukazanie bohatera – geniusza, któremu mimo przeciwności stawianych przez otoczenie, udaje się osiągnąć sukces. Rand w „Atlasie Zbuntowanym” wyniosła na piedestał inteligentnych, zaradnych kapitalistów, budujących gospodarkę narodową, przeciwstawiając im miernych socjalistów, prowadzących do jej osłabienia. Postacią napędzającą świat i fabułę książki jest John Galt, który pełni ważną rolę w życiu każdego z licznie występujących bohaterów. Wielu krytyków i recenzentów twierdzi, iż powieść, mimo że wydana ponad pół wieku temu, nabrała aktualności w obecnej sytuacji pandemii i lockdownu.
Warto również wspomnieć rosyjskiego pisarza o żydowskich korzeniach, którego miliony czytelników pokochały za powieść „Doktor Żywago” . Borys Pasternak (1890-1960), za hipnotyzującą opowieść o życiu Juriija Żywagi na tle wydarzeń w Rosji od początku XX wieku, przez rewolucję październikową i wojnę domową otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Wyróżnienia jednak nie odebrał z uwagi na nagonkę władz komunistycznych ZSRR. Zrobił to dopiero jego syn Jewgienij w 1989 r.
Z przyjemnością możemy też przypomnieć, iż w gronie najlepszych światowych pisarzy, noblistów, znajdują się autorzy pochodzenia żydowskiego, o których pisaliśmy już na różnych etapach cyklu „Z książką dookoła świata”. Są wśród nich m. in. Nadine Gordimer (RPA), Elfride Jelinek (Austria) i Imre Kertesz (Węgry).
Dziękujemy za wspólną przygodę z cyklem „Z książką dookoła świata”. Wierzymy, że nasze propozycje mniej znanej, ale jakże wartościowej literatury obcej zachęciły Państwa do urozmaicenia palety lektur do przeczytania. Zamykamy jeden etap, ale mamy nadzieję, że będzie on początkiem czegoś nowego i jak zawsze zapraszamy Państwa do ulubionej Wypożyczalni przy Placu Staszica 1.